آيه
وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِى عَنِّى فَإِنّى قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الْدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُواْ لِى وَ لْيُؤمِنُوا بِى لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ‏
ترجمه
و هرگاه بندگانم از تو درباره من پرسند (بگو:) همانا من نزدیكم ؛ دعاى نیایشگر را آنگاه كه مرا مى ‏خواند پاسخ مى‏ گویم. پس باید دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان آورند، باشد كه به رشد رسند.
نکته ها
برخى افراد از رسول خدا صلى الله علیه وآله مى ‏پرسیدند : خدا را چگونه بخوانیم؟ آیا خدا به ما نزدیك است كه او را آهسته بخوانیم و یا اینكه دور است كه با فریاد بخوانیم؟! این آیه در پاسخ آنان نازل شد.
دعا كننده، آنچنان مورد محبّت پروردگار قرار دارد كه در این آیه، هفت مرتبه خداوند تعبیر خودم را براى لطف به او بكار برده است: اگر بندگان خودم درباره خودم پرسیدند، به آنان بگو: من خودم به آنان نزدیك هستم وهرگاه خودم را بخوانند، خودم دعاهاى آنان را مستجاب مى‏ كنم، پس به خودم ایمان بیاورند و دعوت خودم را اجابت كنند. این ارتباط محبّت‏ آمیز در صورتى است كه انسان بخواهد با خداوند مناجات كند.
دعا كردن، همراه و همرنگ شدن با كلّ هستى است. طبق آیات قرآن، تمام هستى در تسبیح و قنوت هستند ؛ «كلّ له قانتون» [552] و تمام موجودات به درگاه او اظهار نیاز دارند ؛ «یَسئله مَن فى السموات والارض» [553] پس ما نیز از او درخواست كنیم تا وصله‏ ى ناهمگون هستى نباشیم.
قرآن درباره دعا سفارشاتى دارد، از آن جمله:
1- دعا و درخواست باید خالصانه باشد. «فادعوا اللّه مخلصین له الدین» [554]
2- با ترس و امید همراه باشد. «وادعوه خوفاً وطمعاً» [555]
3- با عشق و رغبت و ترس توأم باشد. «یدعوننا رغباً و رهباً» [556]
4- با تضرّع و در پنهانى صورت بگیرد. «ادعوا ربكم تضرعاً و خفیة» [557]
5 - با ندا و خواندنى مخفى همراه باشد. «اذ نادى ربّه نداء خفیاً» [558]
در اصول كافى ، صدها حدیث در اهمیّت، نقش وآداب دعا ، توجّه و اصرار و ذكر حاجت‏ها هنگام دعا ودعاى دسته جمعى وایمان به استجابت آن آمده است.
سؤال [559] : چرا گاهى دعاى ما مستجاب نمى ‏شود؟
پاسخ: عدم استجابت دعاى ما به خاطر شرك یا جهل ماست. در تفسیر المیزان مى‏ خوانیم كه خداوند در این آیه مى ‏فرماید: «اجیب دعوة الداع اذا دعان» خودم اجابت مى ‏كنم دعا كننده ‏اى را كه فقط مرا بخواند و با اخلاص تمام، از من طلب خیر كند. پس اگر دعا مستجاب نشد، یا به جهت آن است كه ما از خداوند خیر نخواست ه‏ایم، و در واقع براى ما شرّ بوده و یا اگر واقعاً خیر بوده، خالصانه و صادقانه از خداوند درخواست نكرده‏ ایم و همراه با استمداد از غیر بوده است. و یا اینكه استجابت درخواست ما، به مصلحت ما نباشد كه به فرموده روایات، در این صورت به جاى آن بلایى از ما دور مى‏ شود ویا براى آینده ما یا نسل ما ذخیره مى‏ شود ویا در آخرت جبران مى‏ گردد.
در اصول كافى مى‏ خوانیم: كسى كه غذاى حرام بخورد، یا امر به معروف ونهى از منكر نكند و یا از سر غفلت و بى‏ اعتنایى دعا كند، دعایش مستجاب نمى‏ گردد.
معناى دعا، ترك كسب وكار نیست، بلكه توكّل به خداوند همراه با تلاش است. لذا در حدیث مى ‏خوانیم: دعاى بیكار مستجاب نمى‏ شود.
شاید قرار گرفتن آیه‏ ى دعا در میان آیات روزه به خاطر تناسب بیشترى است كه ماه خدا با دعا دارد.
سؤال: با اینكه كارهاى خداوند قانون‏مند و براساس عوامل و سنّت‏هاى ثابت است، پس دعا چه نقشى دارد؟
پاسخ: همانگونه كه انسان در سفر، حكم نماز و روزه ‏اش غیر از انسان در وطن است، انسان دعا كننده با انسان غافل از خدا متفاوت هستند و سنّت خداوند لطف به اوّلى است، نه دوّمى. آرى، دعا و گفتگو با خداوند، ظرفیّت انسان را براى دریافت الطاف الهى بیشتر مى‏ كند. همانگونه كه توسل و زیارت اولیاى خدا، شرایط انسان را عوض مى‏ كند. چنانكه اگر كودكى همراه پدر به مهمانى رود، دریافت محبّتش بیش از آن خواهد بود كه تنها برود. بنابراین دعا، زیارت و توسل، سبب تغییر شرایط است، نه برهم‏زدن سنّت‏هاى قطعى الهى.
درباره نزدیكى خدا به انسان، فیض كاشانى قدس سره مى‏ گوید:
گفتم كه روى خوبت، از ما چرا نهان است‏ گفتا تو خود حجابى ورنه رخم عیان است
گفتم فراق تا كى، گفتا كه تا تو هستى‏ گفتم نفس همین است، گفتا سخن همان است
552) بقره، 116.
553) الرحمن، 29.
554) غافر، 14.
555) اعراف، 56 .
556) انبیاء، 90 .
557) اعراف، 55 .
558) مریم، 3 .
559) كافى، ج‏2، كتاب الدعا.
پيام ها
1- دعا در هرجا ودر هر وقت كه باشد، مفید است. چون خداوند مى ‏فرماید : من نزدیك هستم. «فانّى قریب» [560]
2- خداوند به ما نزدیك است، ولى ما چطور ؟ اگر گاهى قهر او دامن ما را مى‏ گیرد، به خاطر دورى ما از خداوند است كه در اثر گناهان مى ‏باشد. «فانّى قریب»
3- استجابت خداوند دائمى است، نه موسمى. «اُجیب» نشانه ‏ى دوام است.
4- با آنكه خدا همه چیز را مى‏ داند،امّا دعا كردن وظیفه‏ى ماست. «فلیستجیبوا لى»
5 - دعا آنگاه به اجابت مى ‏رسد كه همراه با ایمان باشد. «فلیؤمنوا بى»
6- دعا، وسیله‏ ى رشد و هدایت است. «لعلّهم یرشدون»
560) آنچه از اوقات مخصوصه ، یا اماكن مقدّسه براى ‏دعا مطرح شده براى فضیلت است، نه انحصار به آن ایام و یا اختصاص به آن امكنه.